Intelligenza artifiziala a la radunanza generala 2023 a Vella

L'intelligenza artifiziala è ina tecnologia che revoluziunescha la moda e maniera co il carstgaun interagescha cun la maschina. Quai ha enormas consequenzas per tut ils champs d'agir dal carstgaun ed uschia er per la chasa da medias SRG SSR. La professura Sabine Süsstrunk, che fa tranter auter er part dal cussegl administrativ da la SRG SSR, n'è betg d'accord cun la noziun intelligenza artifiziala. I na sa tractia betg d'intelligenza. I saja in quint e betg intelligenza. Il computer stoppia colliar las infurmaziuns e quai saja in emprender maschinal. Ins possia pia discurrer d’in emprender maschinal e betg d’ina intellegenza. Il schef da la tecnica da RTR, Corsin Gadola ha agiuntà co che RTR possia duvrar quest emprender maschinal. In project fitg impurtant per l'entira Rumantschia saja ch'il computer emprendia rumantsch. Cun la tecnologia "Speech to text" possia RTR laschar translatar automaticamain audios en text. Ina contribuziun da radio po pia vegnir transcrita automaticamain entras il computer en in text. Quai saja il segund pass en direcziun transcripziun automatica. L'emprim era stà "Text to text", nua ch'il computer possia translatar texts rumantschs per tudestg u cuntrari.

L'emprender maschinal ha dentant er gronds ristgs. In e scadin po sfalsifitgar fotografias e documents ed ins na senta strusch pli tge ch'è real e tge ch'è per bun rumantsch "fake". Il computer daventa adina pli svelt e pli exacts e quai engreviescha la lavur da mintga schurnalista.

Il premi SRG.R 2023 per duas corifeas linguisticas

Vocabularis e lexicons èn lur spezialitad, redeger ed actualisar quests è lur passiun. Professer Alexi Decurtins e Gion Tscharner èn vegnids undrads a chaschun da la radunanza generala cun il premi SRG.R 2023 per lur ovra da vita.

Ils 20 da november 2023 po prof. Alexi Decurtins, la corifea da la lingua rumantscha, festivar ses 100avel anniversari. Mintga Sursilvan e mintga sursilvana ha probabel gia gì enta maun il vocabulari rumantsch sursilvan-tudestg. Saja quai la versiun ch’el ha terminà suenter la mort prematura da Ramun Vieli, ubain ses “Niev vocabulari romontsch sursilvan-tudestg” (2001), che vegn consultà ozendi cun prioritad en la versiun digitala. Sco filolog, linguist e chauredactur dal DRG (1975-1988) ha Alexi Decurtins per uschè da dir era redigì in entir tom dal Dicziunari Rumantsch Grischun. Ed er suenter sia pensiun ha el lavurà per la lingua, questa giada dentant sco voluntari, pia senza indemnisaziun. Uschia è el era stà responsabel per in’ulteriura ovra da grond’impurtanza: il “Lexicon Romontsch Cumparativ” (2012). En in’intervista d’avant diesch onns ha Alexi Decurtins ditg: «schi ditg ch’jeu sun en gamba vai jeu il basegn da luvrar». E gist quai vul la SRG.R onurar cun quest premi da renconuschientscha.

Puter e vallader en l’internet

Ins pudess quasi dir che Gion Tscharner è il pendant ladin d’Alexi Decurtins. Suenter ses studi da teologia e rumantsch è el stà plevon a S-chanf ed a Fuldera. Pli tard è el daventà magister da rumantsch al Lyceum Alpinum a Zuoz, nua ch’el ha lavurà enfin sia pensiun. Mintga Engiadinais ha da raschun gia fatg diever d’in da ses dicziunaris u tschertgà pleds ladins en l’internet. Tscharner è stà l’iniziant principal dals novs dicziunaris vallader e puter. Quai malgrà ch’el è creschì si a Sched en Tumleastga, nua ch’ins discurriva da quest temp rumantsch da Sched. Avant e suenter sia pensiun ha Tscharner redigì bun 83’000 pleds da l’idiom puter e 96’000 dal vallader. Ultra da quai è el sa deditgà a la conjugaziun da radund 3’400 verbs en puter e 4’000 en vallader, ils quals èn er vegnids integrads en las versiuns online. Avant intgins onns ha Gion Tscharner surdà ils dretgs da publicaziun dals dicziunaris a l’Uniun dals Grischs. Tscharner viva a Zernez, ma sias ragischs ha el en Tumleastga. Perquai na fa quai betg surstar ch’el ha er deditgà ina da sias lavurs al rumantsch da Sched. «Sched a seu lungetg» (2017), in cudesch da 180 paginas che tracta l’istorgia da la lingua da Sched. In stgazi che resta per adina.

La suprastanza da la SRG.R cun il president Vincent Augustin, è persvadida ch’ils dus lexicologs han pli che mo merità il premi SRG.R ch’è dotà cun 8’000 francs. Ella engrazia ad Alexi Decurtins e Gion Tscharner per il grond engaschi e la lavur nunstanclentaivla en favur da lingua e cultura rumantscha.

Il premi SRG.R 2023 è vegnì surdà ils 10 da zercladur 2023 a chaschun da la radunanza generala da la SRG.R a Vella.